Oor en oog voor het onbewuste – deel 1
Met het onbewuste en het onderbewuste worden geestelijke processen zoals gedachten en gevoelens bedoeld die niet, of niet onmiddellijk, voor het bewustzijn toegankelijk zijn, en die niettemin iemands gedrag kunnen beïnvloeden. (Wikipedia).
Oor en oog voor het onbewuste
Het onbewuste -deel 1
Over hoe het onbewuste werkt, gaat dit artikel.
Je kunt zeggen dat het onbewuste inmiddels een gangbaar begrip is geworden, maar een eeuw geleden, in de tijd van Freud en Jung, lag dit heel anders. Toen was het onbewuste onbekend en sprak men bij vreemde verschijnselen over boze geesten of van de duivel, terwijl onbegrijpelijke vrouwen heksen genoemd werden. De signalen uit het onbewuste schrijven we tegenwoordig niet meer toe aan zaken die buiten onszelf liggen. Dromen bijvoorbeeld, komen voort uit ons zelf. Natuurlijk zijn er nog wel mensen die denken dat deze zaken van buitenaf komen, maar algemeen wordt het onbewuste als begrip erkend.
Ondanks de algemene acceptatie van het bestaan, speelt het onbewuste nog maar een heel kleine rol in het bewuste leven. We oriënteren ons vooral op onze bewuste inhouden, op datgene wat we waarnemen, voelen, ruiken, horen of zien. Dromen zijn bedrog, sprookjes zijn slechts bedoeld voor kinderen. Er is nog niet echt een plaats voor het onbewuste ingeruimd. We luisteren er niet naar en we nemen niet de tijd om het te Ieren kennen. We begrijpen de signalen, de taal, van het onbewuste vaak niet. Dat is niet vreemd, want die taal is afwijkend van het ons bekende; de droomtaal is niet alledaags. Er zijn wel boeken en encyclopedieën, maar de algemene duidingen die daarin staan, verschillen met het individuele persoonlijk onbewuste. De algemene duidingen bieden geen uitkomst.
“De wilskracht en de hardnekkigheid van het onbewuste
zijn sterker dan die van het bewuste.”
De droomtaal is ons vreemd, mede omdat het onbewuste geen (morele) begrenzingen kent. Er is geen fatsoensnorm en er zijn geen regels. In het onbewuste gaat de crimineel hand in hand met een liefdevol mens. Er is ook geen begrenzing in tijd en ruimte, alle dimensies lopen door elkaar. Dit maakt het begrijpen van de onbewuste taal lastig: Het onbewuste is kortom wel aanvaard maar we doen er nog maar heel weinig mee.
De kracht van het onbewuste
Toch neemt uiteindelijk het onbewuste, met zijn eigen oncontroleerbare wil, een plaats in, die belangrijker en meer bepalend voor ons leven is, dan onze bewuste instelling. De wilskracht en hardnekkigheid van het onbewuste zijn sterker dan die van het bewuste. Wat komt er terecht van al die plannen die we zeer bewust maken? Het loopt altijd anders dan we ons voornemen. Daarin kun je de werking van het onbewuste zien. Het lijkt net alsof er een kracht van buitenaf werkzaam is, maar die kracht blijkt vaak voort te komen uit onze eigen onbewuste stroom.
Bewustzijn en het onbewuste
Het bewustzijn noemen we het ‘ik’. Het ‘ik is een verkeersagent en regelt het verkeer, de prikkels die naar binnen of naar buiten willen. Het ‘ik’ regelt de input en de output. Het ‘ik’ regelt ook het verkeer dat van het onbewuste in het bewuste wil doordringen. In dromen bijvoorbeeld, ontwaakt de slaper op het moment dat de droom te spannend wordt. De werking van het ‘ik’ is hierin goed te zien. Het ‘ik’ beschermt de argeloze en weerloze dromer tegen het ongeremde onbewuste, het ‘Ik’ zorgt ervoor dat de spanning niet te hoog oploopt Als de werking van het ‘ik’ hapert, bestaat het gevaar van een psychose, waarbij de patiënt helemaal in beslag genomen wordt door het onbewuste. Een ongezonde situatie die voorkomen wordt door een alerte regelaar. het ‘ik’.
Het ‘ik’ heeft nog een andere functie. Het legt namelijk verbanden aan tussen de verschillende signalen. Dankzij het ‘ik’ is de mens in staat een verhaal te maken van de beelden die uit het onbewuste naar boven komen. De onbewuste inhouden zijn op zich onsamenhangend, het ‘ik’ maakt er een geheel van. Die functie van het ‘ik’ geldt overigens ook voor bewuste inhouden. Dankzij het ‘ik’ kunnen we het verband leggen tussen de regen en nattigheid voelen wanneer we naar buiten gaan. Het ‘ik’ laat ons weten dat we er goed aan doen een jas aan te trekken of om een paraplu mee te nemen. Je zou zonder het ‘ik’ niet kunnen bepalen waar je concentratie naar uit dient te gaan. Het ‘ik’ is een belangrijk onderdeel van het verstand en bepaalt afhankelijk van de omstandigheden in welke richting het verstand sturend moet optreden en op welke wijze dat het beste kan gebeuren. Deze regelfunctie is grotendeels aangeleerd. Het ‘ik’ is in staat om de informatie uit het onbewuste te bewerken, zodat de inhoud een functie kan krijgen.
Onderdrukken van inhouden
In het onbewuste bevinden zich onder meer onderdrukte en verdrongen inhouden. De onderdrukte inhouden, die de vorm hebben aangenomen van beelden, ervaringen, herinneringen, associaties enzovoort, zijn nog wel bekend, maar je wilt ze liever niet in het bewuste binnen laten.
Onderdrukken duidt op een activiteit. Je doet iets, in dit verband onderdruk je namelijk de psychische inhouden, die je niet wilt weten. Ze zijn te pijnlijk of te saai. Vergeten zijn ze nog niet en met een klein beetje moeite zijn ze weer bewust te maken. Verdrongen inhouden daarentegen, zijn een stadium verder. Je bent ze echt kwijt. Verdrongen inhouden zijn volledig onbewust geworden. Je moet iets speciaals doen, zoals hypnose, om ze boven water te krijgen. De inhouden komen dan in hun eigen taal, de taal van het onbewuste, te voorschijn.
Iedere nacht ben je in je dromen hiermee bezig. Tijdens de slaap ben je ontspannen, het ‘ik’ trekt zich als regelaar enigszins terug en zo ontstaat er ruimte voor onbewust verdrongen inhouden. Je hebt deze inhouden ooit geweten. De reden voor verdringing is meestal zelfbescherming. Je kunt aan de pysychische pijn ten onder gaan en daarom heb je de verdringing nodig. Het is positief te waarderen dat je in staat bent om te verdringen. Het gebeurt niet voor niets. Meestal is er eerst een periode van onderdrukking en dan volgt de verdringing.
Door het onderzoeken van je dromen kun in therapie veilig meer bewust worden van je eigen inhouden en wat dit voor je betekent.
Vervolg
Het onbewuste kun je onderscheiden in het persoonlijk en het collectief onbewuste. In ‘Het onbewuste – deel 2’ komt dit in een volgende TCC uitgebreid aan de orde.
Deze tekst is een bewerking van het artikel “Het onbewuste” uit: “Samenzijn in therapie” door Ger Zuiderveen
