Door Tineke Ferwerda

Als ik de foto’s in de krant zie, of de beelden op de TV dan komen de herinneringen weer. Herinneringen aan de mensen uit Srebrenica, uit Iran, voormalig Joegoslavië, uit Rwanda, Tutsi, Hutu’s. Gezichten van mensen die onvoorstelbare dingen hadden meegemaakt. Er waren mensen die snel de draad weer oppakten, druk waren overdag, maar s’ nachts niet konden slapen. De beelden kwamen terug en opnieuw beleefden ze al het leed, de oorlog, de marteling. Er waren mensen die zwijgzaam waren en er niet over wilden praten: het was geweest, het was achter hun, nu waren ze veilig. Maar soms zakten ze weg in een zware depressie, een psychose of werden ze suïcidaal. Het verdriet, het leed dat ze gezien hadden, dat ze hadden meegemaakt was te veel.

Vluchtelingen

Hulp aan vluchtelingen

Ik heb vele jaren psychosociale hulp gegeven aan vluchtelingen. Als mensen geen Engels, Duits of Frans spreken dan ben je aangewezen op een tolk. Een tolk van het Tolkencentrum is momenteel vaak niet beschikbaar. Een hulpverleningsgesprek in twee talen verloopt niet makkelijk en het duurt veel langer. Maar als mensen zo onder druk staan van alle emoties, alle trauma’s die ze hebben meegemaakt, willen ze vaak heel graag dat er naar ze wordt geluisterd, geluisterd met mededogen, met compassie.

En geluisterd zonder oordeel. Dat er geluisterd wordt door iemand, een ander mens, die hoogstens met een paar woorden van hoop reageert. Een paar woorden van medemenselijkheid. Want als iemand zo vol zit met zeer ingrijpende emoties over zeer ingrijpende gebeurtenissen en zich afvraagt: zal ik dit ooit kwijt raken? Kan ik ooit weer gewoon leven? Gewoon leven, wat is dat nog na alles wat ik heb meegemaakt? Wat moet ik met mijn leven? Wat moet ik met mijn leven zonder mijn vrouw? Wat heeft mijn leven nog voor zin zonder mijn man, mijn kind? Had ik het niet kunnen voorkomen dat…?

Vragen over de diepste essentie van het leven, over de grond van het bestaan. Vragen… Dan is het goed als er tenminste iemand is die naar je luistert. Heeft het leven nog zin?
Vaak is er ook nog het probleem van de vertrouwelijkheid. Kan je vertrouwen dat je verhaal niet zomaar wordt doorverteld aan bijvoorbeeld de politie of justitie of gewoon maar aan een landgenoot?

Oekraïne

Terug naar vandaag de dag: vreselijke beelden, vreselijke verhalen. De mensen komen hier aan, in ons land. Dodelijk vermoeid, worden ze geplaatst in onrustige, grote opvang locaties, zonder privacy. Dan voldoet de Maslow Pyramide als werkbaar beeld. Eerst de veiligheid, de honger wat gestild, de ziekte en zwakte een beetje hersteld. Zicht op een veilige en rustiger plek, je eigen plek, die rust geeft en waar je met je man, je vrouw, je kind en soms je huisdier op adem kan komen. Ondertussen stromen de berichten binnen, via Oekraïne, en via de Nederlandse TV.

Gemeenten doen wat ze kunnen. Vrijwilligers willen helpen en hebben zo hun eigen verwachtingen, waar je als vluchteling meestal niet aan kunt voldoen. Je bent anders, je komt uit een ander land, uit een andere cultuur en bovendien je hebt – net zoals wij Nederlanders – je eigen waarden en normen in je eigen gezin, je eigen gebruiken in je familie cirkel opgebouwd. En dat is misschien nog maar het enige wat je hebt, dat je nog een paar dingen kunt doen zoals je ze altijd deed, thuis, in Oekraïne, thuis, in je eigen stad, je eigen dorp, met je familie. Je at als je trek had, misschien. Je ging slapen juist heel vroeg, of misschien heel laat. Omdat je hier niet kunt slapen, ga je naar buiten, maar je mag niemand storen.

Misschien woon je in een gastgezin. Je bent dankbaar voor het onderkomen, maar je bent geen huisgenoot. Je wilt je eigen eten klaarmaken, want dat geeft nog een beetje houvast. Houvast aan eten? Ja, als creatief proces is het een uitlaatmoment voor emoties. Een opbouwend moment, een positieve waardevolle mogelijkheid om iets te doen wat waarde heeft voor jou en je omgeving, je kind, je partner. Je eigen eten, niet van die Hollandse pot, die vinden we niet lekker.. Hoeveel gelukkiger waren de mensen in de Opvang locaties van het COA als ze zelf konden koken. In de centra waar dat nog niet mocht en kon, werd er vaak clandestien gekookt, werd er eten weggegooid, was men eerder gefrustreerd, was er vaak ruzie en onrust. En heel vaak ontaardden conflicten in de eetzaal.

Luisteren

Hoe heeft het leven je gepakt, vermorzeld misschien, je levensloop ingrijpend veranderd, als je hebt moeten vluchten. We kunnen alleen maar met veel respect luisteren als mensen ons iets willen vertellen, zonder oordeel, zonder “ja maar”. Luister maar en misschien vraag je aan het eind of je iets kan doen, of je iets kan betekenen.
Er zullen zeker mensen zijn die alleen maar rust willen en zo snel mogelijk weer naar huis willen, naar hun familie, naar hun land. Ook dat is te begrijpen: zouden we dat ook zelf niet willen?
Trauma’s zullen uiteindelijk een plaats in iemands leven moeten krijgen, willen ze leefbaar, werkbaar en dragelijk worden. Dat kost tijd, dat kost bespiegelingen en ook praten met iemand tegenover je. Praten over het feit dat als jij weer kan opstaan na alles wat je hebt meegemaakt, de vijand heeft verloren. Want de vijand wilde jou, je familie en je huis en je land vernietigen. Als dat niet is gelukt en jij weer probeert het leven op te pakken, heeft de vijand verloren en ben jij de overwinnaar!

Maar misschien is het nog te vroeg. Misschien ook moet er wel geluisterd worden omdat iemand het gewoon niet meer volhoudt om niet te praten, om het hart uit te storten en de vragen die op haar lippen branden uit te spreken? Vragen waarop vaak geen antwoord is. Het leven is afgebogen, afgeknapt, er is geen zicht meer op een toekomst. Er is alleen maar zicht tot de bocht.

Verkracht

Tenslotte een casus uit mijn praktijk destijds: een echtpaar uit Rwanda, hij stil, opgesloten in zichzelf, zij schuchter, teruggetrokken en zwanger. Geen communicatie tussen beiden. Na een aantal gesprekken met ieder van hen apart blijkt dat ze beiden verkracht zijn in de oorlog en dat zij gewond en zwanger is geraakt door de verkrachting. Verkrachting, dat afschuwelijk middel dat de vijand gebruikt om te vernederen, mensen kapot te maken, letterlijk en figuurlijk, te vernederen ten diepste toe, is een trauma waarover veel mensen aanvankelijk niet kunnen praten. En zo was dat ook voor dit echtpaar. Beiden spraken er niet over tegen elkaar. Schande en schaamte spelen in hun cultuur een grote rol. Uiteindelijk hebben ze gesproken en gehuild en verdriet gedeeld.

 Ik heb geprobeerd de schuld die ze voelden te verplaatsen naar de verkrachters. Het kindje is gekomen en in liefde aanvaard.

Niet altijd gaat het zo. Er over praten is erg belangrijk om iets te kunnen laten doen aan verwondingen, eventuele zwangerschap en Soa’s. Bedenk dat een verkrachting voor de meeste vrouwen zo’n schaamte en pijn geeft, dat er over praten vaak veel later komt. Maar snelle hulp is wel van groot belang om zo veel mogelijk de gevolgen niet nog groter te maken. Mogelijk kun je hier een rol spelen. Het melden van verkrachting, als iemand eraan toe is, kan later.

Wat kunnen wij doen als hulpverleners?

Het zou mooi zijn als een hulpverlenende instantie een papier ontwikkelt waar in de Oekraïense taal wordt vermeld dat je je hier bij de arts kan laten helpen voor je verwondingen en de gevolgen van verkrachting, zonder dat je er eerst heel uitgebreid over moet praten.
Er zou een wereldwijde veroordeling op gang moeten komen waarbij verkrachters te schande worden gemaakt en gestraft worden. Niet de schande en de schaamte voor de vrouwen, meisjes en mannen, maar voor die mannen die verkrachten. Verkrachtingen worden veelvuldig gebruikt als oorlogswapen om de vijand te dehumaniseren en het kind van de vijand te verwekken.

Mensen uit Oekraïne kunnen gebruikmaken van psychosociale ondersteuning. Het eerste aanspreekpunt voor het inschakelen van hulp is de huisarts. Laat je informeren hoe de zorg georganiseerd is en waar je op moet letten. Je kunt hiervoor o.a. terecht bij Pharos, de GGD-GHOR en bij Vluchtelingewerk Nederland.

Tineke Ferwerda
Secretaris transpersoonlijk.net

PDF: Mijn oude leven bestaat niet meer is geplaatst in TCC-magazine  2022 editie 3.