Persoonlijkheid en ziel

Voor ons gevoel zijn we ons lichaam, dat ‘ding’ dat op aarde rondloopt, plus alle gevoelens en gedachten die erbij horen. Allemaal samen vormen die onze persoonlijkheid en daarmee treden we naar buiten.
Daarnaast kunnen we vanaf een afstandje naar onszelf kijken. We kunnen onszelf observeren en zeggen: “Goh, wat was ik toen boos”, “Wat ben ik blij”, of “Wat voor gedachten spoken er nu weer door mijn hoofd”. Vanuit een soort waarnemerspositie kunnen we onverstoorbaar, op een milde manier, naar onszelf kijken. Dat is het begin van zielsbewustzijn.
Hiermee hebben we twee belangrijke aspecten van onszelf omschreven:

  1. Onze persoonlijkheid: die omvat ons lichaam, plus emoties en gedachten, en houdt zich bezig met onze dagelijkse ervaringen.
  2. Ons zielsbewustzijn: dat is het deel van onszelf dat als een buitenstaander kijkt naar alles wat de persoonlijkheid doet.

Moeder en kind

Bewustzijnsontwikkeling houdt in, dat we ons steeds meer met ons zielsbewustzijn identificeren, en minder met onze persoonlijkheid.
Dat kun je bijvoorbeeld bevorderen door je met spiritualiteit bezig te houden, en vooral door je vaak en regelmatig te richten op het objectief naar jezelf kijken, zoals gebeurt bij mindfulness of vipassana meditatie. Zo kun je steeds meer ervaren hoe de wereld er uitziet vanuit het zielsniveau. Je merkt dan dat waar we ons in het dagelijkse leven druk om maken, voor de ziel niet zo belangrijk is.

Gedachten en emoties horen bij de persoonlijkheid, niet bij het zielsbewustzijn. Binnen het zielsbewustzijn is het stil in ons hoofd. Zielsbewustzijn is kalm en onverstoorbaar, en vervuld van een milde, liefdevolle wijsheid. Het regelt en relativeert de gedachten en gevoelens van de persoonlijkheid, waardoor die hem niet langer voortdurend opjagen.
De relatie tussen de ziel en de persoonlijkheid zou je kunnen vergelijken met die tussen moeder en kind. De moeder kan op een kalme, zorgzame manier over haar kind waken, het zo nodig troosten en het verder zo veel mogelijk zijn eigen leven laten leiden. Zij gaat niet mee in alle emotionele uitbarstingen en impulsen van haar kind. Ze ziet de wereld op een andere manier, veel beschouwelijker.

Zo laat de ziel ons de wereld bezien met een kalme wijsheid, en brengt zij ons relativeringsvermogen en een natuurlijk inzicht, los van het denken. Een rustig, vanzelfsprekend weten, dat verdieping geeft aan de waarheden die wij door het denken verkrijgen en resulteert in wijsheid. De weg naar de ziel is de weg naar wijsheid.

De alledaagse ervaring van zielsbewustzijn

De ervaring van zielsbewustzijn is eigenlijk heel vertrouwd en vanzelfsprekend. Het vermogen om jezelf te observeren kent iedereen wel. Het is een hele simpele ervaring, die niets verhevens of extatisch heeft. Je zou zelfs kunnen zeggen dat we zielsbewustzijn ervaren als we ons tegelijk objectief bewust zijn van onszelf en van de wereld om ons heen. Als we bijvoorbeeld iets lezen en daarbij onszelf observeren, hebben we een vorm van zielsbewustzijn. Maar als we volledig opgaan in een spannend boek, verliezen we ons in ons persoonlijkheidsbewustzijn en vergeten we onze ziel.
Onszelf observeren lukt doorgaans wel even, maar snel wordt ons bewustzijn weer door emoties, gedachten of lichamelijke behoeften opgezogen in onze persoonlijkheid, en verdwijnt de ‘objectieve toeschouwer’. We zullen ons zielsbewustzijn dus moeten oefenen om het te versterken, zodat we er gemakkelijker onze aandacht bij kunnen houden.

Lichamelijke en emotionele behoeften

Stel bijvoorbeeld dat je jezelf probeert te observeren en je hebt kiespijn. Dan zul je, hoe goed je ook je best doet, toch steeds je zere kies ervaren. Die zuigt als het ware je aandacht op. Die pijn kun je opvatten als een terecht signaal van je fysieke lichaam om actie te ondernemen. Datzelfde geldt voor gevoelens als honger en dorst, allemaal signalen dat er een behoefte is die om bevrediging vraagt.

Niet alleen ons fysieke lichaam vraagt onze aandacht, ook onze emoties. We kennen in ons leven geen sterkere motivatie dan die van de emoties. Om emotionele verlangens te bevredigen zijn we bereid hele domme dingen te doen. En dan hebben we het alleen nog over bewuste verlangens. Er zijn ook nog al wat frustraties, angsten en pijnen waarvan we ons over het algemeen niet of nauwelijks bewust zijn, maar die het grootste deel van ons gedrag bepalen.

Geen wonder dus, dat onze bewuste en onbewuste emotionele verlangens ons voortdurend uit ons zielsbewustzijn terughalen naar ons persoonlijkheidsbewustzijn. Ze dwingen ons, met onze aandacht naar onze alledaagse problemen te gaan en onze emotionele verstoringen onder ogen te zien. Zoals de kiespijn ons ertoe brengt, uiteindelijk toch maar naar de tandarts te gaan, zo zullen onze frustraties en ongemakken ons ertoe brengen om aan onszelf te werken. Onze problemen nodigen ons niet uit om weg te vluchten, maar om ze op te lossen.

Therapie

We zien nu dat ons zielsbewustzijn zich niet goed kan ontwikkelen zolang we onze persoonlijkheid niet op orde hebben gebracht. Als je veel problemen hebt, los je die niet alleen op door te mediteren. Je zult ze daadwerkelijk moeten aanpakken, voor je je succesvol op het hogere kunt richten.
Denk ter vergelijking maar eens aan iemand die een vervolgstudie wil doen zonder eerst de noodzakelijke vooropleiding af te maken. De informatie die hij op deze manier tot zich krijgt, kan hij niet of nauwelijks integreren, met onevenwichtige en verwarde ideeën als gevolg. Met een te hoog gegrepen studie voeg je geen nieuwe kwaliteiten toe. In plaats daarvan zul je je innerlijke verwarring alleen maar vergroten. Als we zielsbewustzijn proberen te bereiken door weg te vluchten van het persoonlijke, kunnen er psychische problemen ontstaan, die zelfs kunnen leiden tot een spirituele crisis.
Als je een flat wilt bouwen moet je beginnen bij het fundament. Zonder stevig fundament zal je hele bouwwerk vroeg of laat instorten.

Veel therapieën richten zich op het herstel van het lichamelijke, emotionele of mentale evenwicht. Zo wordt vaak ook een bijdrage geleverd aan je spirituele ontwikkeling, al is het maar onbedoeld. Maar lang niet elke therapie die de rust op persoonlijkheidsniveau herstelt, levert automatisch een bijdrage aan de ontwikkeling van het zielsbewustzijn. Veel mensen met psychische problemen krijgen therapie of medicatie die erop gericht is hun problemen toe te dekken, niet om ze op te lossen. Ze leren hun klachten te accepteren, waardoor hun problemen beter hanteerbaar worden. Medicijnen zorgen er bijvoorbeeld voor dat het leven weer een beetje aangenamer wordt en voorkomen zo dat je problemen met je op de loop gaan. Dat kan er vervolgens voor zorgen dat je in staat bent je zwakke punten onder ogen te zien en eraan te werken. Therapieën, vooral cognitieve, leren je om je problemen van een andere kant te bezien en op een andere manier naar jezelf te kijken.

De kern aanpakken

Hoe nuttig en noodzakelijk zulke therapieën ook zijn, dikwijls pakken ze de kern van het probleem niet aan. Daarom dragen ze niet of nauwelijks bij aan het versterken van je zielsbewustzijn. Onbewust blijft die kern dan namelijk zijn zuigende invloed uitoefenen op je persoonlijkheid, en dat maakt het moeilijk om je zielsbewustzijn te ontwikkelen. Om echt effectief te zijn moet de therapie erop gericht zijn, de trauma’s op te lossen die zich in het bewustzijn én het onderbewustzijn van de persoonlijkheid bevinden.
Pas als dat grondig is aangepakt, ontstaat de mogelijkheid te gaan leven vanuit zielsbewustzijn. De ziel krijgt dan de leiding over ons leven. Als dat niet gebeurt, blijft de persoonlijkheid de baas. We laten ons dan besturen door alle trauma’s, frustraties en verlangens die in die persoonlijkheid verborgen liggen – overgeleverd aan de waan van de dag, waar we met onze gedachten, emoties en daden op reageren. Het resultaat daarvan kunnen we overal om ons heen zien. Pas als onze persoonlijkheid zich in dienst stelt van de liefdevolle ziel, ontstaat er liefdevol en wijs gedrag.

Bron:
Kees Aaldijk
Praktijk Transpersoonlijke en integrale psychotherapie en coaching

Dit artikel is geplaatst in PSC-magazine 2016 editie 2.